کتاب صنایع دستی کهن ایران بخش دوم
مقاله زیر بخش دوم از کتاب صنایع دستی کهن ایران بخش دوم است که در سایت کاردستی سرا بررسی میکنیم . سعی میکنیم در هر مقاله به بخش های مختلف کتاب صنایع دستی کهن ایران می پردازیم. برای مطالعه بخش های مختلف کتاب مذکور روی اینجا کلیک کنید.
گابریل آثار و بقای کوره‌های گداز و توده‌های سرباره شاه بلند و رباط بلوچستان پیدا کرد.سنگ مس هنوز هم در راس کوه و خواجه عمران بلوچستان پیدا میشود.
هیون تسنگ (Hiuen Tsang) مورخ چینی قرون وسطی متذکر میشود که کانسارهای غنی مس در آن قسمت از امپراطوری ایران که ما امروز به نام افغانستان می‌شناسیم (یعنی شاه مقصود، سفیدکوه ،تزین، شادکانی وسلواتو )وجود داشته است.
در شمال ایران یک رشته معادن مس از قفقاز تا پامیر کشیده شده است .ابن حوقل ،جغرافی دان عرب از معادن مس کال صبی زاوه، سبزوار و فخر داود نزدیک مشهد و بخارا در ماوراءالنهر صحبت می کند.
معادن مس کاشان ،انارک ،اصفهان و بخارا برای خلفای اسلامی مقارن قرن نهم مسیحی بسیار با اهمیت بود زیرا از این معادن هر سال بیش از ده هزار دینار خراج حاصل می گردید. همین صد سال پیش بود که یکی از جغرافی دانان نوشت که تقریباً هر بخش ایران معادن مس مخصوص به خود را دارد. در شمال ایران سنگ مس کربناتی که به آسانی امیشود در کوه های سهند و قره‌داغ وجود دارد.
سایر انواع سنگ مس ایران اکثراً با گوگرد ترکیب شده اند.گداز این نوع سنگ ها مستلزم آن است که سنگ مس پیش از احیا تسویه شود .
اسناد آشوری دلالت دارد به اینکه ایرانیان سنگ مس گوگردی خود را در کوره‌های به ارتفاع ۲ متر تسویه می کردند در صورتی که احیای آن در کوره های هوای کوچک قطر دهانه آن در حدود ۲۲ و ارتفاع آن ۴۵ سانتی‌متر بوده انجام می‌شد. در ۱۹۳۵ شونمان چند کوره گداز مس ما قبل تاریخ را در نزدیکی انارک کشف کرد که بعضی از آنها هنوز دارای بقایا مس و سرباره بودند.(تصویر3) یکی از کوره‌های گداز مس را که نویسنده این سطوردرهراپا در ۱۹۶۳ اندازه گرفت به ارتفاع ۲ متر و قطر دهانه 85 سانتی متر بود و سوراخهای ورود هوا و خروج گازهای سوخته آن به خوبی دیده می شد دیوارهای این کوره دارای عناصر کلفتی از سرباره های مس بود و این از لحاظ وجود رابطه میان ایران و هند قبل از تاریخ که قبلا به آن اشاره کردیم بسیار جالب است.
ابزار مسی هزاره چهارم پیش از مسیح دارای مقادیر مختلفی زر، سیم ،سرب ،آرسنیک ، آنتیموان، آهن، نیکل و قلع می باشد .می‌توانیم چنین تصور کنیم که صنعتگران قدیم برای به دست آوردن مس انواع سنگ های فلزی را آزمایش کردند و بدین ترتیب تصادفاً آلیاژهای مس را تولید کرده‌اند. سنگ قلع در شمال ایران در کوه سهند نزدیک تبریز و در رشته کوه‌های قره داغ یافت میشود که هردو نزدیک به معادن مس هستند و همچنین در دامنه البرز نزدیک گرگان و شاهرود نیز یافت میشود رگه‌هایی از قلع و طلا در نزدیک کوه زرد( ناحیه دامغان) در کوه بنان ،میان معادن مس انارک واصفهان و ۳۵ کیلومتری باختر مشهد در رباط الوک بند که باز هم نزدیک معدن مس است پیدا شده است .
بنابراین فهم همین این مطلب دشوار نیست که چگونه فلز کاران آلیاژ مس و قلع به صورت مفرق تصادفاً دست یافتند و استحکام عالی و سختی و شایستگی ریخته گری آن را متوجه شده‌اند. تجزیه اشیایی که توسط براون از خاک بیرون آورده شده نشان می دهد که این ابزار مسی که قدیمی ترین لایه تپه گل ده هزار سال پیش از میلاد تعلق دارد از مرز بسیار خالص هستند اما نمونه های پیدا شده متعلق به ۲۵۰۰ سال پیش از مسیح به بعد نشان می دهد که مقدار قلدرم فرق ۵ درصد است و این مقدار در مدت هزار سال به ۱۰ درصد رسید می‌توان حدس زد که فلزکاران در آن مقدار سنگ های مستقل با هم دست کشیده و هر کدام از آنها را جداگانه ذوب می کردند و بدین ترتیب آلیاژ دقیقی به دست می‌آوردند و جذب این طریق نمی‌توان علت وجود مقدار یکسان قبلا در آن ها توجیه کرد.
در عصر مس، هنوز پاره ای از ابزارهای سنگی مورد بهره‌برداری بود ولی به تدریج جای خود را به تبرو کلنگ و کج بیل های فلزی دادند .آغاز هزاره سوم ،رشد فرهنگ جدیدی را در دامنه ی تپه های فلات ایران -اولین کشور عیلام، و مرکز آن شوش، نشان می دهد. در این قسمت علائم و نشانه های مربوط به از بین رفتن فرهنگ و تمدن مادی مردم کوه نشین به خوبی دیده میشود چنین به نظر می‌رسد که گسیختگی این تمدن و تغییرات پدید آمده در اثر هجوم قومی از آسیای مرکزی صورت گرفته است. ایران نفوذ این غم را پذیرفته است .حفاری‌ها نشان می‌دهد که اصلاحاتی در فرهنگ پدید آمده ولی شیوه و سبک قدیمی حفظ شده است در اینجا نقشی را که ایران در 6 هزار سال ایفا کرده است می بینیم، یعنی نقش شاه را ه تبادل اندیشه ها و عقاید میان باختر و خاور کشوری که تمدن را می‌گیرد آن را تمام و کمال می بخشد و به دیگران انتقال می دهد.
از آغاز هزاره ی سوم، اسناد مدون پادشاهیهای سومر، بابل و عیلام در بین النهرین اغلب به مردم و حوادث کوهستان‌های ایران اشاره می‌کند ،و این همان زمانی است که پیشرفت تاریخی را می توان به خوبی پیگیری کرد، با توسعه ی پادشاهی های بین النهرین ،نیاز به مواد خام افزایش یافت.
((نظر به نزدیک بودن ایران و کانسارهای غنی و سرشار آن توجه تمام کسانی که برای ضمیمه کردن قسمت های باختری آن خود را قوی حس می کردند به آن جلب شد. ایران گذرگاهی برای سرب ارمنستان و لاجورد بدخشان بود .کانی های خود آن عبارت بود از زر که از قسمت ماد استخراج می‌شد و مس و قلع.))
در نیمه ی دوم هزاره ی سوم پیش از مسیح استعمال فلز رو به افزایش گذاشت .از گورستان شوش، تپه حصار، تپه گیان و تپه گؤی ابزار مفرغی و زینت آلات مفرغی و نقره زیاد به دست می‌آید .گذار از عصر سنگ به مصر بسیار تدریجی بود ولی در ایران عصرمفرغ در ۲۰۰۰ سال پیش از مسیح به خوبی پیشرفت کرده بود .چنین به نظر می رسد که بسیاری از اشیا مفرغی آن دوره در قالب هایی از سنگ های نرم ریخته می شد بدین ترتیب که نیمی از آن شيی در یک سنگ و نیم دیگرش در سنگ دیگر کنده کاری شده بود .این قالب ها دارای مجرای فرار هوا و لوله تغذیه بودند.( تصویر4)
